Polityka Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego wobec Afganistanu w latach 1947-1979

Opis książki:

W opracowaniu przyjęto dwie daty graniczne – rok 1947 i 1979. Podejście to podyktowane było przez wydarzenia mogące stanowić klamry zamykające konkretny okres w amerykańskiej i radzieckiej polityce wobec Afganistanu. Rok 1947 to moment uzyskania niepodległości przez Indie, powstania Pakistanu, a jednocześnie ograniczenia obecności Wielkiej Brytanii na subkontynencie indyjskim i pojawienia się tam Stanów Zjednoczonych. Oznaczało to, że niezależnie od chęci (lub jej braku) dyplomacja amerykańska musiała ustosunkować się do Afganistanu i wysuwanych przezeń oczekiwań. Jednocześnie rok 1947 to początek powojennej aktywizacji Rosjan w Afganistanie. Z kolei rok 1979, zamykający pracę, to chwila załamania się dotychczasowej polityki radzieckiej w stosunku do Afganistanu i interwencja sił zbrojnych Związku Radzieckiego w sąsiednim, suwerennym państwie. Działanie Rosjan oznaczało wymuszenie na Amerykanach rezygnacji z dotychczasowej polityki i przyjścia z pomocą Afganistanowi. Interwencja podjęta przez ZSRR oznaczała koniec epoki dètente i złudzeń Zachodu co do postawy tego państwa.
W publikacji przyjęto układ chronologiczno-problemowy. Rozdział I zatytułowany Międzynarodowe położenie Afganistanu w 1947 roku poświęcony został przedstawieniu sytuacji Afganistanu między Związkiem Radzieckim i Stanami Zjednoczonymi, które po II wojnie światowej zastąpiły Wielką Brytanię w regionie. W krótkim zarysie przedstawiono wcześniejszą tradycję kontaktów afgańsko-rosyjskich/radzieckich i afgańsko-amerykańskich. Wspomniano także o pozycji Wielkiej Brytanii, która wprawdzie straciła Indie, którym przyznała niepodległość, ale ze względu na wieloletnią obecność w tym regionie zachowała znaczący wpływ. Poruszono także niezwykle istotne zagadnienie, jakim była kwestia późniejszej granicy afgańsko-pakistańskiej. Przedstawiono krótko genezę sporu o jej charakter i próby rozwiązania go w chwili powstawania niepodległych Indii i Pakistanu. Rozdział II pod tytułem Pusztunistan w stosunkach afgańsko-pakistańskich w latach 1947–1955 zajmuje się próbą, nieudaną, normalizacji w relacjach afgańsko-pakistańskich w kwestii granicy międzypaństwowej oraz pierwszym poważnym kryzysem we wzajemnych relacjach. Wydarzenia te były istotne, gdyż znacząco ułatwiły Rosjanom nawiązanie i rozszerzenie kontaktów z Afganistanem w pewnych obszarach. Rozdział III, Kształtowanie się stosunków amerykańsko-afgańskich w początkach zimnej wojny, 1947–1955, analizuje relacje Stanów Zjednoczonych z Afganistanem w pierwszych powojennych latach. Był to okres, kiedy początkowo Amerykanie ze znacznymi oporami udzielali pomocy gospodarczej Afgańczykom, uważając, że powinna być udzielona raczej za pośrednictwem ONZ czy też firm prywatnych niż w postaci znacznej pożyczki międzypaństwowej. Trzeba było wybuchu wojny koreańskiej, żeby Stany Zjednoczone nieco zmodyfikowały swoje podejście do kwestii udzielania pomocy gospodarczej krajom Trzeciego Świata, takim jaki Afganistan. Pomimo tej zmiany nieustannym problemem pozostawała kwestia pomocy w sferze wojskowej – Afgańczycy zabiegali o amerykańskie wsparcie w tej dziedzinie, a Amerykanie konsekwentnie go odmawiali, starając się robić to tak, żeby nie urazić strony afgańskiej. Co charakterystyczne, w pierwszych latach po powstaniu Pakistanu dyplomacja amerykańska nie była przekonana co do trwałości i stabilności nowego państwa. Znaczącą rolę w zmianie tego podejścia odegrała Wielka Brytania. W tym okresie pojawiły się także w rozważaniach zachodnich dyplomatów, przede wszystkim brytyjskich, analizy potencjalnego podziału Afganistanu między sąsiadów i jego konsekwencji. Znamienne jest to, że już w tych pierwszych latach amerykańsko-afgańskich stosunków pojawiała się kwestia Pusztunistanu i związanych z nim napięć jako czynnik wpływający na politykę Stanów Zjednoczonych. Rozdział IV, Polityka Związku Radzieckiego wobec Afganistanu w latach 1947–1955, dotyczy pierwszych powojennych lat w relacjach radziecko-afgańskich. W tym okresie polityka Związku Radzieckiego wobec krajów Trzeciego Świata była niezbyt aktywna, gdyż była skupiona na krajach Europy Środkowo-Wschodniej, która znalazła się w jego strefie wpływów, i na rywalizacji z szeroko rozumianym światem zachodnim. Stąd też radzieckie zainteresowanie Afganistanem, udzielane mu wsparcie i podpisywane umowy świadczą o specjalnym traktowaniu tego kraju. W tych latach ukształtowały się także formy pomocy – nisko oprocentowane pożyczki zamiast darowizn, by nie urażać godności przyjmującego. Także już te pierwsze lata relacji radziecko-afgańskich w klimacie zimnej wojny sygnalizowały potencjalne zagrożenia wynikające ze współpracy – Rosjanie zaczęli naciskać na władze afgańskie w zakresie polityki gospodarczej. Nie bez znaczenia były tu kontrowersje wokół granicy afgańsko-pakistańskiej, które doprowadziły do ograniczenia w handlu, a tym samym ułatwiły wejście ZSRR na rynek afgański. W rozdziale V, Kryzys 1955 roku w relacjach afgańsko-pakistańskich i jego konsekwencje, wraca kwestia relacji afgańsko-pakistańskich. Konsekwencją kolejnego poważnego wzrostu napięcia między oboma krajami były nie tylko dyshonory czynione wobec przedstawicielstw dyplomatycznych obu państw, ale znaczące ograniczenia w tranzycie afgańskich towarów przez terytorium Pakistanu. Odbiło się to na intensyfikacji radzieckiego zainteresowania Afganistanem, czego przejawem była wizyta w tym kraju kierownictwa radzieckiego. Rozdział VI, Amerykańska polityka w stosunku do Afganistanu po kryzysie 1955 roku. poświęcony został wielotorowej pomocy, jakiej Amerykanie zaczęli udzielać Afgańczykom. Jednak mimo że amerykańska pomoc dotyczyła wielu obszarów, to udzielana była ona dość oszczędnie i z umiarkowanym entuzjazmem. USA utrzymywały takie podejście do zagadnienia mimo namów ambasadorów, by mocniej zaangażować się w tego rodzaju działalność. W tym okresie Amerykanie utrzymywali negatywne stanowisko w kwestii pomocy wojskowej dla Afganistanu. Przedmiotem rozdziału VII, Związek Radziecki wobec Afganistanu po kryzysie 1955 roku, jest polityka ZSRR w stosunku do sąsiada z południa w warunkach szerszego zainteresowania Rosjan krajami Trzeciego Świata. Podobnie jak w przypadku Amerykanów, Rosjanie udzielali Afgańczykom wsparcia w bardzo wielu dziedzinach. Dodatkowo pomocą objęli także wojskowość, na którą przyznano znaczne środki finansowe. Charakterystyczne stało się również składanie wizyt międzypaństwowych, które szczególnie ze strony radzieckiej miały zapewnioną bogatą oprawę. Rozdział VIII, Zamknięta granica. Kryzys w relacjach afgańsko-pakistańskich, 1961–1963, opisuje najgłębszy kryzys w stosunkach afgańsko-pakistańskich, który spowodował długotrwałe zamknięcie granicy między oboma państwami, odcinając tym samym Afganistan od dotychczasowych dróg tranzytowych, i który pociągnął za sobą najpoważniejsze konsekwencje. Doświadczenia tego okresu spowodowały, że Amerykanie, mając kłopoty z realizacją własnych przedsięwzięć w Afganistanie, w późniejszych latach poważnie brali pod uwagę możliwość powtórzenia się takiej sytuacji. Dla Rosjan ten konflikt afgańsko-pakistański był kolejną doskonałą okazją do umocnienia swoich wpływów w Afganistanie, gdyż siłą rzeczy tranzyt do tego kraju szedł teraz przez radzieckie terytorium. Na ile poważnie to załamanie w relacjach afgańsko-pakistańskich wpływało na politykę amerykańską wobec Afganistanu, sygnalizuje rozdział IX, Mediacja amerykańska w afgańsko-pakistańskim kryzysie, 1961–1963. W trakcie tego kryzysu dyplomacja amerykańska, wspomagana nawet przez samego prezydenta Johna F. Kennedy’ego, zaangażowała się w poszukiwanie rozwiązania zaistniałej sytuacji. Zamknięcie granicy wymusiło na stronie amerykańskiej poszukiwanie alternatywnych dróg do Afganistanu oraz mediowanie tymczasowego otwarcia granicy dla swoich towarów. Jednocześnie Amerykanie zaczęli uważać, że nieprzejednane stanowisko strony afgańskiej w relacjach z Pakistanem to świadoma gra polityczna obliczona na wywarcie presji na USA. Poważną konsekwencją tych wydarzeń było to, że kiedy w kolejnych latach Amerykanie mówili o pomocy i współpracy z Afganistanem, to bardzo często odwoływali się do możliwości zamknięcia granicy i kłopotów z realizacją przedsięwzięć. Bardzo wyraźne stało się to w następnych latach, o których mówi rozdział X – Stracone szanse. Polityka USA w stosunku do Afganistanu w latach 1963–1973. Kryzys w relacjach afgańsko-pakistańskich w latach 1961–1963 spowodował, że Afganistan znalazł się obok głównego nurtu polityki pomocowej prowadzonej przez Stany Zjednoczone, gdyż amerykańscy decydenci obawiali się wybuchu kolejnego poważnego kryzysu w relacjach Afganistanu z Pakistanem, który przeszkadzałby w ich działaniach. Dlatego Afganistan niewiele skorzystał na amerykańskim otwarciu na kraje Trzeciego Świata za czasów Kennedy’ego. Z kolei z punktu widzenia dyplomacji radzieckiej ten poważny kryzys w relacjach między dwoma sąsiadującymi państwami stał się doskonałą okazją do rozszerzenia swojej obecności w Afganistanie. O działaniach w tym zakresie traktuje rozdział XI – Radziecka polityka wobec Afganistanu w latach 1961–1973. Rosjanie, korzystając z zaistniałej sytuacji, nie tylko udzielili doraźnej pomocy, ale zdecydowanie zwiększyli swoją obecność w wielu dziedzinach. Tendencja ta utrzymywała się w radzieckim postępowaniu wobec Afganistanu mimo pewnych rewizji w działaniach w stosunku do innych państw Trzeciego Świata. Dowodzi to specjalnego traktowania Afganistanu przez Związek Radziecki, przy czym należy zauważyć, że nie wszystkie przedsięwzięcia kończyły się zamierzonym sukcesem. Problem ten był raczej ukrywany, gdyż nie pasował do propagandy sukcesu uprawianej przez Rosjan. Kontynuowano wsparcie dla afgańskiej armii, co doprowadziło do niemal całkowitego uzależnienia tej sfery od radzieckich dostaw i wsparcia. Nowością, która pojawiła się w radzieckiej polityce wobec Afganistanu, było wsparcie jednego z ugrupowań politycznych, które powstało w tym kraju – Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu. Oznaczało to zaangażowanie się Rosjan w nowy obszar życia sąsiedniego państwa. Rozdział XII, W stronę radzieckiej interwencji w Afganistanie,1973–1979, zajmuje się wydarzeniami, które zaszły między obaleniem monarchii a radziecką interwencją w Afganistanie. W tych latach dało się zauważyć normalizację w stosunkach afgańsko-pakistańskich, osiągniętą znacznym wysiłkiem dyplomatycznym i modyfikacją podejścia do zagadnienia po stronie kierownictwa afgańskiego. Mimo to Amerykanie nie zmienili swojej polityki wobec Afganistanu, nie zwiększyli wsparcia ekonomicznego, a wręcz można nawet mówić o różnego rodzaju ograniczeniach. Tym, co dodatkowo i zdecydowanie ograniczyło amerykańskie zaangażowanie, była śmierć amerykańskiego ambasadora Adolpha Dubsa, w którą najprawdopodobniej zamieszani byli Rosjanie. Ze strony radzieckiej można mówić o kontynuacji dotychczasowych trendów w polityce w stosunku do Afganistanu, co w ostatecznym rozrachunku zakończyło się niepowodzeniem. Rosjanie zaczęli się obawiać, że polityka afgańska zmierza do osłabienia związków z ZSRR i przyjęcia bardziej niezależnego kursu. Skłoniło to radzieckie kręgi decyzyjne do interwencji, jako środka mającego utrzymać dotychczasową pozycję Związku Radzieckiego w Afganistanie. Oznaczało to kres dotychczasowej polityki i Stanów Zjednoczonych, i Związku Radzieckiego w stosunku do Afganistanu.
Jednym z najpoważniejszych problemów przy prowadzeniu badań okazało się nazewnictwo, szczególnie geograficzne. Wobec szczupłości literatury w języku polskim brak było punktu odniesienia. Z kolei sam fakt dużej liczby publikacji w językach obcych nie rozwiązywał problemu. Na dodatek dostępne atlasy i mapy Afganistanu wykazują wyjątkową dowolność. Za przykład skali problemu niech posłuży jedno miasto afgańskie leżące na północ od Kabulu. Można spotkać następujące formy zapisu jego nazwy: Jabal as Siraj, Jebal-us-Siraj, Dżbal-u-Seraj, Dżabak os Saradź, Gabal os Sarag. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że mapy są niezbyt precyzyjne, szczególnie jeżeli chodzi o mniejsze rzeki, dopływy głównych rzek i mniejsze miejscowości. Podobnie ma się rzecz z imionami i nazwiskami afgańskimi. Dlatego też autorka pozwoliła sobie na stosowanie najczęściej występującej anglojęzycznej wersji. Stąd też pozostawiono formę "Khan” a nie "Chan”, tym bardziej, że pojęcie "chan” ma konkretne znaczenie.
Autorka chciałaby podziękować tym, których wsparcie było bardzo istotne podczas powstawania pracy – Pani Profesor Halinie Parafi anowicz i Pani Profesor Izabeli Rusinowej, które z wielką uwagą dokonały recenzji pracy, koleżankom i kolegom z Katedry Studiów Politycznych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie za życzliwe zainteresowanie, a rodzinie za cierpliwość i wytrwałość.
"Nie można studiować historii świata bez ciągłego zwracania uwagi na ten region, który właśnie nakreśliłem.8 Wąskie pasmo gór na północ od Kabulu było jednym z kluczowych punktów w historii świata, gdyż tak wielu ludzi i rzeczy przetoczyło się przez nie. Aryjczycy i Grecy, Persowie i Mongołowie przeszli tędy wędrując na subkontynent. Także idea islamu i buddyzmu przemieszczała się tędy – islam do Indii, buddyzm z Indii do Chin. […] Na pewno nadal tworzy się tutaj historia i jestem przekonany, że tutaj narodzą się w niedalekiej przyszłości wielkie wydarzenia – być może w raczej nieprzyjemny sposób, ale tym niemniej ważne”.

Książka "Polityka Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego wobec Afganistanu w latach 1947-1979" - Joanna Modrzejewska-Leśniewska - oprawa miękka - Wydawnictwo Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Książka posiada 249 stron i została wydana w 2009 r.