Obozy pracy w Polsce 1944-1950

Opis książki:

Prezentowany przewodnik jest efektem prac naukowo-badawczych prowadzonych przez autora w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Podstawowym celem opracowania było przedstawienie kompletnego - zgodnie z dzisiejszym stanem badań i dostępnymi źródłami archiwalnymi - wykazu obozów pracy, które funkcjonowały w strukturach aparatu bezpieczeństwa publicznego PRL w latach 1944-1950. Literatura przedmiotu jest już bogata, choć nadal brak całościowego opracowania monograficznego. Przeważają prace cząstkowe, opisujące historię danego obozu na tle funkcjonowania stalinowskiego systemu represji, oraz wstępne podsumowania. Na podstawie wspomnień i relacji z polskich obozów pracy powstały opracowania Helgi Hirsch Zemsta ofiar. Niemcy w obozach w Polsce 1944-1950, Johna Sacka Oko za oko. Przemilczana historia Żydów, którzy w 1945 r. mścili się na Niemcach4 i Mateusza Wyrwicha Łagier Jaworzno. Pojawiły się również publikacje, w których zamieszczono wstępne spisy-wykazy obozów pracy6. Z edycji źródłowych warto wymienić dwie: Niemcy w Polsce 1945-1950 i Komisja Specjalna do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym 1945-19548, zawierające najważniejsze dokumenty dotyczące organizacji i funkcjonowania obozów pracy w powojennej Polsce. Do końca 2000 r. autor przeprowadził kwerendy w Archiwum Akt Nowych (głównie w zespole Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego) oraz w Centralnym Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, a następnie zgromadził i uporządkował wypisy z dokumentów w postaci komputerowej bazy danych oraz opracował część zasadniczą przewodnika - noty obozowe. Autor dysponuje listą 206 obozów, opisanych w niniejszym opracowaniu. Gros tych obozów funkcjonowało bezpośrednio w strukturach podległych Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) i Centralnemu Zarządowi Przemysłu Węglowego (CZPW) w Katowicach. Pozostałe działały na potrzeby wojska (Ministerstwa Obrony Narodowej) oraz Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (KS). Istniały także, zwłaszcza w pierwszym okresie PRL (1944-1946), tzw. dzikie obozy, zakładane przez lokalne władze administracyjne i struktury bezpieczeństwa bez zgody centrali z Warszawy. Jednak, mimo różnego rodzaju podziałów i chaosu organizacyjnego, obozy pracy przymusowej, a zwłaszcza sprawy osób osadzonych w miejscach odosobnienia leżały w gestii Departamentu Więziennictwa i Obozów MBP (a od sierpnia 1946 r. - Departamentu Więziennictwa MBP). Więziennictwo w Polsce stalinowskiej, tak jak w ZSRR, stało się wyłączną sferą działania aparatu bezpieczeństwa. Największe polskie obozy pracy - tzw. centralne - znajdowały się w Jaworznie, Potulicach i Warszawie. Do dużych należały także te w Sikawie koło Łodzi, Gronowie pod Lesznem i Mielęcinie w pobliżu Włocławka. Wśród osadzonych w obozach pracy można wyróżnić następujące grupy narodowościowe i etniczne: - Niemcy, - Ukraińcy oraz Łemkowie, - Polacy, - ludność autochtoniczna. Na powyższy podział nakładał się inny, związany ze statusem więzionych - na, jeńców 4 i osoby cywilne. Na podstawie wyżej wymienionego podziału można stwierdzić, że większość "obozów pracy" była instytucjami mieszanymi15, o wielofunkcyjnym przeznaczeniu: - obozu pracy przymusowej, - wysiedleńczego, repatriacyjnego, przesiedleńczego, - jenieckiego, - przesyłowo-rozdzielczego, - karnego. Ogólna liczba osadzonych, w tym zmarłych w "polskim Gułagu", nadal jest trudna do ustalenia, głównie ze względu na brak wiarygodnych źródeł. Podjęte w latach 1989-1993 przez Centralny Zarząd Zakładów Karnych próby ustalenia listy osób straconych i zmarłych w więzieniach i obozach w Polsce w latach 1944-1956 należy uznać za niewystarczające. Część druga listy, poświęcona obozom pracy, obejmuje łącznie 10 919 osób straconych lub zmarłych, w tym 6987 w Obozie Pracy w Jaworznie. Włodzimierz Borodziej i Hans Lemberg uznali za najbardziej prawdopodobne dane niemieckiego Archiwum Federalnego z 1974 r., mówiące o ponad 60 tyś. Niemców zmarłych w obozach polskich. Jerzy Kochanowski podaje, że samych jeńców zginęło ok. 6 tyś. Szacuje się, że spośród ludności cywilnej zmarło lub zginęło w obozach ok. 15 tyś. osób24. Według dokumentacji MBP w październiku 1945 r. przetrzymywano w obozach 30 916 więźniów, w grudniu 1946 r. - 53 299 więźniów2 w marcu 1947 r. było ich już ponad 80 tyś. Po 1948 r. następuje stopniowe zmniejszanie liczby przetrzymywanych w obozach: w lutym 1948 r. odnotowano 47 376 osób28, a pod koniec 1949 r. - 429229. Jednocześnie należy stwierdzić, że część "zobozowanych" wykonywała pracę przymusową, przebywając stale poza obozem (fabryka, zakład usługowy, gospodarstwo rolne i in.). W 1947 r. ok. 80% więźniów polskich obozów pracy (jeńcy wojenni, volksdeutsche, internowani), czyli ok. 65 tyś. osób, świadczyło pracę poza obozami30. Dlatego m.in. tak trudno oszacować liczbę uwięzionych i zmarłych w obozach pracy w Polsce w latach 1944-1950. Pracę otwiera szkic o podstawach prawnych i organizacyjnych funkcjonowania obozów pracy w strukturach resortu bezpieczeństwa publicznego, Centralnego Zarządu Przemysłu Węglowego oraz Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym. W drugim rozdziale pracy występują noty obozowe, sporządzone według modelu: - numer porządkowy noty obozowej i skrócona nazwa obozu, - nazwa obozu, - okres funkcjonowania, daty graniczne, - podporządkowanie, status obozu, - lokalizacja, - informacje o więźniach (kategoryzacja więźniów, przymus pracy, statystyka obozowa), - wykaz komendantów (naczelników) obozu, - źródło informacji (oznaczenie cyfrowe według wykazu źródeł). W trzeciej zaś części przewodnika zaprezentowano kalendarium faktów i wydarzeń z historii centralnych obozów pracy (Jaworzna, Potulic i Warszawy), w formie wypisów z dokumentów archiwalnych AAN i CA MSWi A. Znaleźć można tu nie tylko dokumenty o charakterze normatywnym, ale także fragmenty źródeł bezpośrednio opisujące życie codzienne w poszczególnych obozach, relacje między więźniami a strażnikami, obóz a "reszta świata". Całość uzupełniają: aneks, wykaz źródeł, objaśnienia skrótów, wykaz haseł, indeksy oraz wstęp w języku angielskim i niemieckim. W aneksie zamieszczono między innymi główne zestawienia statystyczne dotyczące osób osadzonych w obozach, wykazy, spisy, plany obozów, tajne raporty, opracowywane na potrzeby wewnętrzne Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Istotnym narzędziem pomocnym w korzystaniu z przewodnika jest załączona na końcu pracy mapa pt. Obozy pracy w Polsce 1944-1950. Zarówno mapa, jak i informacje dotyczące lokalizacji obozów są podane zgodnie z nowym podziałem administracyjnym kraju, według stanu z l stycznia 1999 r.

Książka "Obozy pracy w Polsce 1944-1950" - Bogusław Kopka - oprawa twarda - Wydawnictwo Ośrodek KARTA.