Antropologia. Zarys teorii i historii. Seria antropologiczna

Opis książki:

Książka Alana Barnarda jest jedną z najlepszych książek o historii i teorii antropologii, jakie ukazały się w ostatnich latach na świecie. Autor, antropolog z Uniwersytetu Edynburskiego, przedstawia największe debaty, śledzi pochodzenie koncepcji i szkół oraz zarysowuje najważniejsze zagadnienia tej niezwykle intensywnie rozwijającej się dyscypliny. Rozpoczyna od filozoficznych i socjologicznych prekursorów antropologii, następnie poprzez ewolucjonizm, dyfuzjonizm, funkcjonalizm i ujęcia marksistowskie zmierza w stronę teorii współczesnych: antropologii relatywistycznej, kognitywistycznej i postmodernistycznej. Jest to wyczerpujące wprowadzenie do antropologii kulturowej i społecznej dla osób zainteresowanych tą dyscypliną, a zarazem znakomite kompendium wiedzy dla czytelników zaawansowanych.
fragmenty
Infotainment
Joanna Tokarska-Bakir
Naukowcy z reguły orientują się, na jakie pytania ich procedury dają odpowiedź, a na jakie nie. Dlaczego więc nie protestują, gdy prezydent Reagan oświadcza, że "osobiście jest przekonany, że aborcja jest złem, ale nauce musimy pozostawić orzeczenie, kiedy płód jest już istotą żywą"13? Jak wytłumaczyć ową nadreprezentację ekspertów od człowieka "na ekranach naszych telewizorów, na listach bestsellerów i w działach samopomocy w stoiskach księgarskich na lotniskach"? Dla czego w mediach tak rzadko widzi się uczonego, który odmawia wzięcia udziału w infotainment - informacji nieodróżnialnej od rozrywki? Czy nie dlatego, że popyt wytwarza podaż i jeśli badacz nie przyjmie reguł dyktowanych przez media, utraci i tak już ograniczoną rolę autorytatywnego komentatora14? W ten właśnie spo sób medialna epistemologia wpływa na kształt dzisiejszej nauki.
Neil Postman formułuje zasadę, z którą zgodziłoby się wielu badaczy technologii od Platona do Jacka Goody`ego: każde nowe medium zmienia znaczenie całego poprzedzającego je słownika. "Telewizja zmieniła sens tego, co nie gdyś oznaczało «debatę publiczną», «wiadomości», «opinię publiczną». Komputer znów zmienia «informację». Pismo zmieniło to, co niegdyś rozumieliśmy przez «prawdę» i «prawo»"15.
Oto jedna z przypowieści o prawdzie w dobie telewizji. Wyobraźmy sobie zwykły dzień roku 2005 i pytania nękające ludzi: "Czy Terry Schiavo powinna umrzeć?" "Czy homoseksualiści powinni uzyskać prawa adopcyjne?" "Co myśleć o transwestytach?" "Czy i jakie są granice wielokulturowości?" W świecie nękanym podobnymi problemami telewidzowie nie życzą sobie sceptycznej prawdy, czyli kolejnej opowieści ludzi równych sobie, nawet takich, którzy "żyli dłużej, doświadczyli więcej, przemyśleli głębiej". Potrzebują autorytetu, który wsparłby ich w podejmowaniu decyzji moralnych lub dostarczył niezbędnego alibi czynom już popełnionym. Zwalczając wątpliwości racjonalizacjami, których ujawnienie nie przyniosłoby im zaszczytu, uczeni decydują się zatem podtrzymywać wygodne dla obu stron złudzenie, że oto "przemawiają ich dane, ich procedury, ich nauka, ale nie oni sami"16. W tym zapotrzebowaniu na naukę w roli Opatrzności smutne jest wcale nie to, że ludzie szukają autorytetu, ale to, że "po za autorytetem brutalnej siły, który trudno nazwać moralnym", jedynym powszechnie szanowanym jest już tylko autorytet naukowych procedur17. Pozbawieni wyrazistej etyki, powierzamy się dziś idei statystycznej obiektywności, tej samej, którą w latach pięćdziesiątych Friedrich A. von Hayek obciążał odpowiedzialnością za to, że opierające się na nich nauki o społeczeństwie "nic prawie nie wniosły do naszego rozumienia zjawisk społecznych18.
Dziś już nikt nie przejmuje się tym staromodnym moralizowaniem. Rozmaite dyscypliny humanistyczne wytworzyły na potrzeby mediów własne odmiany fałszywej eksperckiej świadomości. Uwzględniając zainteresowanie mediów sensacją, konfliktem i konfrontacyjnym modelem sprawiedliwości19, psychologia tradycyjnie posługuje się tu liczmanem eksperymentu (badania naukowe wykazują20), podczas gdy socjologia - sondażami opinii publicznej (tylekroć skompromitowanymi, że każdy, kto się dziś na sondaże powołuje, powinien czuć się w dwójnasób skompromitowany21). Jak poucza przykład prac Bruce`a Bagemihla22 czy Joan Roughgarden23, także biologia może na zawołanie udowodnić właściwie wszystko - wystarczy zgromadzić odpowiednie obserwacje i odpowiednio je sklasyfikować.
Sensacyjne oblicze antropologii kulturowej zostało dla odmiany ukształtowane przez fetysz badań terenowych. Wśród tysięcy plemion zamieszkujących odległe zakątki kuli ziemskiej zawsze można znaleźć zwyczaj czy instytucję kulturową przykrojoną do odpowiednio atrakcyjnej tezy. Ktoś uważa transwestycyzm za produkt zgniłego Zachodu? Powinien przestudiować kulturę ludu latmul24, a także obyczaje ponad połowy plemion indiańskich Ameryki Północnej25. Wątpimy w uniwersalność zakazu kazirodztwa? Proszę bardzo, oto Egipt faraonów, prekolumbijskie Peru, różne królestwa afrykańskie czy polinezyjskie. Małżeństwa kobiet? Kenia26. Kulturowa wyuczalność homoseksualizmu? Nikaragua27. Ograniczona rodzina? Najarowie na Wybrzeżu Malabarskim, afrykańscy Masajowie albo Czagowie. Czego brak w tych przykładach? Rzetelności. Co się w nich zataja? To, co niewygodne, co osłabiłoby ideologiczną moc dowodu.
(...)
Struktura i konflikt.
Bateson o charakterze narodowym
Alan Barnard
(...)
Poczynając od badań etnograficznych nad ceremonią naven ludu latmul49, [Bateson] rozwijał umiejętność rozumienia osobliwości kulturowych za pomocą analizy formy w relacji do działania. Ceremonia ta doskonale nadawała się do tego rodzaju ogólnie strukturalnego podejścia, ponieważ wymagała transwestytyzmu, obrzędowego homoseksualizmu oraz celowego i (w kontekście obrzędowym) dozwolonego pogwałcenia tabu, które w innych kontekstach regulowały relacje pokrewieństwa i płci kulturowych. Przykład, którym się tu przede wszystkim zajmę, zaczerpnąłem z artykułu Batesona Morale and national character50 opartego na przeprowadzonym podczas II wojny światowej porównaniu aspektów kultury niemieckiej, rosyjskiej, angielskiej i amerykańskiej. Przyjrzę się jednemu z tych po równań - Anglików i Amerykanów, rozważając jak on, Anglik pracujący w Amer ce, porównanie to konstruował.
Zasadniczo problem wygląda tak: jeśli Amerykanin znajdzie się w pokoju razem z Anglikiem, Amerykanin weźmie cały ciężar rozmowy na siebie. Co więcej, Amerykanin będzie mówił głównie o sobie (przypuśćmy, jak to czyni Bateson, że te dwie postaci są płci męskiej). Anglik uzna Amerykanina za chełpliwego i poczuje się tym dotknięty. Amerykanin poczuje się urażony faktem, że Anglik zdaje się nie wnosić żadnego wkładu do rozmowy. Jeśli Anglik mówi już o sobie, to wyraża się powściągliwie. Będzie usiłował być skromny, ale doprowadzi tylko do tego, że Amerykanin uzna, że jest on skromny fałszywie albo arogancki. Należy dodać, że i Amerykanin, i Anglik zachowują się we własnym przekonaniu we właściwy sposób. Jednak Anglik postrzega Amerykanina jako chełpliwego, a Amerykanin Anglika jako aroganckiego.
Dlaczego tak się dzieje? Odpowiedź Batesona opiera się na dwóch przeciwstawieniach: dominacja-podległość oraz pokazywanie się-przyglądanie się. Twierdzi on, że pierwsze przeciwstawienie niesie ze sobą wyraźne skojarzenia z pozycją rodzica (dominacja) i pozycją dziecka (podległość), natomiast drugie jest zmienne w zależności od tego, jak rzutuje na dominację i podległość.
W dalszych wyjaśnieniach sugestie Gregory`ego Batesona są następujące. W Anglii (przynajmniej w rodzinach przedstawicieli wyższej klasy średniej z początku XX wieku) ojciec po przyjściu do domu z pracy rozmawia z dziećmi. Dzieci siedzą i słuchają. Toteż pokazywanie się (branie na siebie całego ciężaru rozmowy) sygnalizuje rolę typu rodzicielskiego, innymi słowy - dominację. Przyglądanie się (tylko słuchanie) sygnalizuje rolę typu dziecięcego, innymi słowy - podległość. W Ameryce, twierdzi Bateson, jest zupełnie odwrotnie. Gdy ojciec wraca do domu z pracy, słucha swoich dzieci, które i jemu, i matce opowiadają, czego dowiedziały się w szkole. Rodzice siedzą i słuchają. W Ameryce pokazywanie się kojarzy się więc z zachowaniem podobnym do zachowania dziecka, a przyglądanie się z zachowaniem podobnym do zachowania rodzica. Te skojarzenia przenoszą się na późniejsze życie. Zatem, gdy dorosły Amerykanin płci męskiej spotyka swojego angielskiego rówieśnika, próbuje popisać się całą swoją wiedzą, wszelkimi zdolnościami, zdrowiem i czym tam jeszcze. Amerykanin, być może podświadomie, postrzega siebie jako uległego i podobnego do dziecka. Traktuje Anglika jako kogoś w rodzaju rodzica, co w obu kulturach jest sposobem okazywania uprzejmości. Dla Anglika pokazywanie się jest znakiem dominacji i jest błędnie przekonany, że Amerykanin próbuje dominować.
W całym tym wywodzie ukrywa się rozróżnienie dwu pojęć, które Bateson nazwał za pomocą greckich słów eidos i ethos. Kultura składa się z obydwu51. Dla Batesona eidos jest tym, co bardziej ogólnie nazywamy "formą" lub "strukturą"52. Zbiór opozycji, które opisuje w swoim studium charakteru narodowego (przyglądanie się-pokazywanie się, dominacja-podległość), to części eidosu kultury amerykańskiej i angielskiej. Ethos odnosi się do zwyczajów, tradycji, a także uczuć, zbiorowych emocji albo danej kultury, albo danego zdarzenia, które jest definiowane zgodnie z normami kulturowymi. Konkretniej rzecz ujmując, ethos odnosi się do specyficznego charakteru czy też ducha kultury. Te pojęcia są ze sobą powiązane, a - przynajmniej w owym studium charakteru narodowego - pojęcie ethosu jest uzależnione od przyjętej przez Batesona międzykulturowej definicji opartej na związku zachodzącym między eidosem jednej kultury a eidosem drugiej.
Metody, których używał Bateson, wydają się szczególnie odpowiednie do analizy konfliktu i konfliktu potencjalnego, a zbliżone podejście rozwijał on, aby rozumieć konflikt występujący między na przykład mężczyznami a kobietami ludu latmul oraz między Wschodem a Zachodem w wyścigu zbrojeń nuklearnych. Kanadyjski antropolog Elliott Leyton53 w podobny sposób analizował konflikt w Irlandii Północnej - stosując kategorie bezpośrednich, ejdetycznych opozycji między aspektami ethosu kultury nacjonalistów i unionistów (lub katolików i protestantów). Jednak antropolodzy z Irlandii Północnej krytykują Leytona za to, że dopuścił się zbyt daleko idących uproszczeń, co z pewnością uczynił też Bateson w stosunku do Amerykanów i Anglików, ale sedno tego rodzaju analizy tkwi w tym, że konflikt jest często bardziej zrozumiały w kategoriach struktur i procesów wzajemnego oddziaływania niż w kategoriach jedynie szczegółów etnograficznych.
(...) * przypisy zostały pominięte

Książka "Antropologia. Zarys teorii i historii. Seria antropologiczna" - Alan Barnard - oprawa miękka - Wydawnictwo PIW. Książka posiada 270 stron i została wydana w 2006 r.