Europa XVII wieku 1598-1700

Opis książki:

Żadna synteza stulecia dziejów Europy nie może być wyczerpująca, zwłaszcza zaś XVII wieku, albowiem okres ten stał się współcześnie polem rozmaitych inspirujących badań. Selekcję materiału zawartego w niniejszej książce oparto zatem na dwóch ogólnych zasadach. Po pierwsze, choć w kilku rozdziałach (i, 2, 7, 11 i 12) starano się zaprezentować temat w szerokim ujęciu, przeważająca część poświęcona jest pojedynczym zagadnieniom, które są kluczowe dla należytego zrozumienia omawianego okresu, lecz które niekoniecznie układają się w chronologiczny czy nawet geograficzny porządek. Celem było bowiem omówienie tych wątków, które w wyniku najnowszych badań prowadzą do zweryfikowania ocen i sensu wydarzeń XVII wieku, oraz przedstawienie idei, którymi kierują się uczeni w swych próbach rozwiązania podstawowych problemów historycznych. Indeks pomoże czytelnikowi skupić się na postaciach czy miejscach, które go interesują szczególnie, natomiast książka jako całość stanowi taki był przynajmniej zamysł drogę do pełnego zrozumienia stosunków między państwem a poddanym w początkach epoki nowożytnej, struktury ówczesnego społeczeństwa, filozofii ośrodków władzy, umysłowości i kultury, życia w miastach i na wsi oraz czynników demograficznych i gospodarczych, które w decydujący sposób kształtowały Europę. Po drugie, książkę tę napisano z przeświadczeniem, że Wyspy Brytyjskie są częścią Europy. Nie znaczy to bynajmniej, że zjawiska zachodzące w Anglii czy Szkocji odpowiadały dokładnie zjawiskom na kontynencie, wprost przeciwnie, jednym z podstawowych celów tej książki jest zwrócenie uwagi na doniosłość wydarzeń regionalnych i jednostkowych oraz na to, że w omawianym okresie nawet pomniejsze państwa nie były w żadnym sensie organizmami jednorodnymi.

Okalająca Wyspy Brytyjskie woda z jednej strony pozwalała uniknąć straszliwych konfliktów zbrojnych szalejących na kontynencie, z drugiej jednak zachęcała do kontaktów handlowych, kulturowych, a nawet politycznych, i to mimo przypisywanej Anglikom ksenofobii i ich izolacjonizmu. W XVII wieku dzięki podróżom i prasie Europejczycy wiedzieli coraz lepiej, co dzieje się za horyzontem, a bystrzy obserwatorzy stawali się wyczuleni na potencjalne reperkusje wydarzeń rozgrywających się za granicą. Najlepszym tego przykładem jest zgroza, która zdjęła całą Europę na wieść o ścięciu Karola I w Anglii, oraz, już nieco później, powszechna świadomość, że Ludwik XIV to nie tylko wzór monarszego majestatu, ale też militarny agresor. Podstawę każdego studium na temat wczesnonowożytnej Europy stanowią nieuchronnie materiały francuskie i angielskie, po części dlatego, że to właśnie francuscy i angielscy historycy zrewidowali wizerunek społeczeństwa i gospodarki tego okresu. Jednak celem tej książki jest też poszerzenie dotychczasowej perspektywy poprzez uwzględnienie wschodnich i północnych regionów kontynentu. Ów cel przesądzał niekiedy o wyborze dość zaskakujących zjawisk historycznych, lecz powód zawsze był ten sam: dać pełniejszy obraz ówczesnej Europy. Być może powracając do poprzedniej myśli monarchię Ludwika XIV należy uznać za najpełniejsze ucieleśnienie absolutyzmu, lecz to dzieje mniejszych państw, jak również niechęć Anglii, by iść za przykładem Francji, ukazują najlepiej charakter i zakres ówczesnej władzy. Wiek XVII jako odrębne stulecie wymaga słowa wyjaśnienia. Jest on bowiem etapem przejściowym między stosunkowo dynamicznym i pomyślnym wiekiem XVI z jego słynnymi debatami religijnymi, wyprawami odkrywczymi oraz koniunkturą gospodarczą, która trwała do lat dziewięćdziesiątych, a nawet lat dwudziestych następnego stulecia a wiekiem XVIII, czasem większej swobody, kiedy to arystokracja przeżywała rozkwit i kiedy z nastaniem Oświecenia upowszechniło się wiele wartości kulturowych i intelektualnych. Ścieśniona przez islam w basenie Morza Śródziemnego, nękana ciągłymi wojnami mocarstw, trzebiona okrutnie przez epidemie i głód, siedemnastowieczna Europa żyła w nieustannym zagrożeniu. Rozdział 7, poświęcony środkowym dekadom stulecia, kiedy to wielu Europejczyków sądziło, że świat chwieje się w posadach, stanowi główną część książki. Z rozdziału tego czytelnik dowie się, jak rozładowano napięcia społeczne w ogarniętej wojną Europie, o której opowiadają dwa pierwsze rozdziały, a także dlaczego po roku 1660 ludzie władzy tak zaciekle bronili istniejącego porządku społecznego i usiłowali umocnić monarchię. Konsolidacji rządów poświęcony jest rozdział ii, podczas gdy negatywne skutki obrony status quo wraz z trwającymi ograniczeniami klasycznego absolutyzmu przedstawione są w rozdziale 12. W książce tej czytelnik nie natrafi na wiele faktów z lat późniejszych niż ostatnia dekada stulecia. Jest to odejście od powszechnie przyjętej zasady, zwykle bowiem za datę kończącą XVII wiek przyjmuje się rok 1715. Osobiście śmiem wątpić, czy owa cezura jest słuszna, gdyż wojna o sukcesję hiszpańską zmieniła już wtedy układ sił w sposób, który odpowiada Europie wieku XVIII, nie XVII. Nadto wiele istotnych zjawisk XVII stulecia kończy się właśnie u jego schyłku: dotyczy to polowań na czarownice, rewolucji naukowych i intelektualnych, reorientacji handlu w kierunku północno-zachodnim oraz przezwyciężenia ostatnich reperkusji kryzysu połowy stulecia w Anglii, w latach 1688-1689 oraz w Szwecji w latach 1680-1697. Na francuski absolutyzm należy patrzeć jak na końcowy etap konsekwentnego rozwoju władzy centralnej od zakończenia wojen religijnych w 1598 roku przez panowanie Henryka IV, pracę ministrów Ludwika XIII aż po zwieńczenie (z krótką przerwą z powodu frond), czyli udoskonalone, lecz niezbyt postępowe rządy ministrów Ludwika XIV: Colberta i Louvoisa. Jednak w ostatnich latach panowania Ludwika XIV korona zmuszona była porzucić dalekosiężne plany i dostosowywać swą politykę do wymogów chwili, co jak się wydaje było rozpaczliwą taktyką obliczoną na przetrwanie szalejącej w Europie wojny.

Dziedzictwo tych ostatnich lat dało o sobie znać w XVIII wieku. Również w sferze kultury istnieją powody, by zakończyć pracę na przełomie stuleci. Rozdział 10 jest próbą analizy XVII wieku z punktu widzenia sztuki. Oczywiście owa próba to dość pobieżne omówienie, ponieważ na niektórych polach rzetelne badania historyczne dopiero się rozpoczęły. Także z tego powodu pewne regiony Europy zasługujące na pełniejsze potraktowanie zostały przedstawione pobieżnie. Jednak celem tego rozdziału nie była wyczerpująca prezentacja tematu nie wydaje się to w ogóle możliwe lecz wyodrębnienie głównych problemów i zagadnień, z którymi boryka się historyk usiłujący wpisać dzieje kultury w szersze ramy historyczne. Omówienie samej tylko literatury zajęłoby z pewnością cały rozdział. Analiza skupia się zatem na zagadnieniach, które w efekcie współczesnych badań stwarzają możliwość wyciągnięcia uzasadnionych konkluzji, a zwłaszcza na muzyce, sztukach pięknych i architekturze. I tak oto również w dziedzinie sztuki czy bada się zmianę gustów literackich, czego ilustracją jest odejście od ambitnych dzieł Miltona i Racine a na rzecz lżejszego repertuaru teatru Restauracji, czy śledzi się odwrót od poruszających arcydzieł Monteverdiego w kierunku muzyki dworskiej rozpowszechnionej w ostatnich latach życia Lully ego i po jego śmierci, czy wreszcie patrzy się na osłabienie wiodącej pozycji sztuki włoskiej po Berninim znów nieuchronnie narzuca się wniosek, że dopełnienie wieku XVII następuje w ostatnim jego dwudziesto-pięcioleciu, nie później. Już wtedy mecenasi i publiczność jęli przedkładać sztukę lekką nad sztukę pełną namiętności. Nowe "arystokratyczne" normy ancien regime u dały o sobie znać nawet w malarstwie holenderskim. Historycy badający zależność między sztuką popularną a sztuką elit są jak przekona się czytelnik zgodni, że pierwsze oznaki rozbieżności między oboma typami ujawniły się z całą mocą pod koniec stulecia. Jeśli chodzi o zagadnienia społeczne, wiek XVII jest mniej istotny. Charakteryzuje go ciągłość, nie przełom, dlatego historyk powinien wystrzegać się nadmiernego dramatyzowania procesów przebiegających stopniowo, niekiedy wręcz niezauważalnie. Najlepiej widać tę ciągłość, kiedy bada się stosunki między chłopem a właścicielem ziemskim o czym w rozdziale 8, następującym po rozdziale poświęconym kryzysom w połowie stulecia ponieważ umocnienie poddaństwa w Europie Środkowej i Wschodniej było niewątpliwie rezultatem nie tylko wojny trzydziestoletniej, ale również krwawych konfliktów lat pięćdziesiątych w Skandynawii i na Ukrainie. W Polsce korona straciła wówczas ostatnią jak się wydaje z perspektywy czasu szansę odegrania decydującej roli politycznej na wzór innych europejskich monarchii. Przekonamy się w trakcie lektury, że nadmiernym uproszczeniem jest postrzeganie europejskiej wsi przez pryzmat podziału na Wschód i Zachód, na chłopa pańszczyźnianego i wolnego; przecież w interesie posiadaczy ziemskich było utrzymanie zdolności wytwórczej swych poddanych, nawet jeśli ów interes pojmowano rozmaicie. W dłuższej perspektywie stosunki między chłopem a ziemianinem stały się fundamentem struktury społecznej w całej wczesnonowożytnej Europie i niewątpliwie uświadamiano sobie ówcześnie ową współzależność. Trudno jednak nie zgodzić się z opinią, że na pewnym etapie orientacja prorynkowa oraz wyłączne przywileje odróżniały niektórych właścicieli ziemskich w Europie Środkowo-Wschodniej od elity na Zachodzie, zainteresowanej zarówno zachowaniem statusu opartego na czerpaniu dochodów z oddanej pod uprawę ziemi, jak również zdobyciem wysokiego urzędu w coraz bardziej zbiurokratyzowanej administracji państwowej lub na dworze królewskim. Na początku XVII wieku dobrze poinformowany Europejczyk postrzegał własne społeczeństwo odmiennie od swego wnuka czy prawnuka, żyjących po traktatach pokojowych, czyli po roku 1648, 1659 i 1660. Wojna trzydziestoletnia z racji swych rozmaitych powikłań nieuchronnie wywarła głęboki wpływ na cały kontynent o czym mowa w rozdziale 2 nie tylko na Europę Środkową. Powolność, z jaką nabierała tempa, zdaje się jednak wskazywać, że w roku 1618 nie nastąpiła bynajmniej gwałtowna erupcja przewlekłych napięć społecznych i politycznych. Wprost przeciwnie, można by dowodzić, że na przełomie wieków ogólna sytuacja w Europie nie przedstawiała się wcale najgorzej. W dziedzinie gospodarki, mimo nieurodzajów i będących ich konsekwencją niepokojów społecznych, w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku nie było jeszcze żadnych zapowiedzi długotrwałego kryzysu, który nastał już na początku lat dwudziestych nowego stulecia. Handel zamorski chaotyczny wprawdzie kwitł, a choć dotarcie Holendrów na Wschód wokół Przylądka Dobrej Nadziei w 1595 roku stanowiło zapowiedź zmiany układu sił, interesy hiszpańskie i portugalskie w Ameryce zdawały się nie zagrożone. Na przełomie wieków wytyczono nowe szlaki handlowe, a w pierwszych dziesięcioleciach zakładano w wielu miastach kompanie i banki. I mimo że w XVI wieku wzrost cen znacznie przekraczał wzrost płac, co szczególnie boleśnie odczuła wykwalifikowana i niewykwalifikowana miejska siła robocza, nieomylne znaki koniunktury widać było zarówno w starych portach Morza Śródziemnego, jak również w dopiero co powstałych ośrodkach handlowych na wybrzeżach Zjednoczonych Prowincji i w północno-zachodnich Niemczech. Rok 1598 zapowiadał też ustabilizowanie się sytuacji politycznej. Śmierć króla Hiszpanii Filipa II, zawarcie pokoju w Vervins oraz kompromisowe zakończenie długich i krwawych francuskich wojen religijnych edyktem nantejskim napawały optymizmem. W układzie sił nie było większych zmian. Habsburgowie dominowali na kontynencie, lecz ich dwudzielne panowanie roztaczane z Madrytu i Wiednia równoważyło się, w wyniku czego ani hiszpańska, ani austriacka gałąź rodu nie uzyskała kontroli nad Europą. W drugiej połowie XVI wieku cesarz Maksymilian II dał dowody tolerancji wobec protestantyzmu, a choć jego syn i następca, Rudolf II, znacznie chętniej wspierał kontrreformację w państwach niemieckich, to miał tam coraz mniejsze wpływy polityczne. Mimo że dynastia siedząca na hiszpańskim tronie pozostawała wierna katolicyzmowi, nie dysponowała dostateczną siłą, by zmienić podział religijny na kontynencie: władza Madrytu była już wówczas rozciągnięta do granic wytrzymałości na rozległe ziemie rozproszone po Europie i za morzami. Oprócz długotrwałego, nierozstrzygalnego konfliktu ze Zjednoczonymi Prowincjami w północnych Niderlandach uwagę Filipa II pochłaniali również Arabowie w basenie Morza Śródziemnego, nie wspominając już o buntowniczych Moryskach ludności muzułmańskiej osiadłej na Półwyspie Iberyjskim oraz piratach z Algieru.

To właśnie konieczność walki na dwóch frontach uniemożliwiła królowi odniesienie zwycięstwa choćby na jednym z nich. Nadwerężenie hiszpańskiej władzy widoczne było gołym okiem, również dla powstańców w Holandii, ponadto finansową reputację korony nadszarpnęły kolejne bankructwa państwa w latach 1575, 1596 i 1607. I choć sytuacja Hiszpanów w Niderlandach poprawiła się nieco w okresie poprzedzającym dwunastoletni rozejm zawarty w roku 1609 i Filip III wciąż miał do dyspozycji znaczne środki ściągane ze swych włoskich posiadłości, to jego doradcy słusznie dokonywali już ostrożnych korekt polityki zagranicznej. Pierwsza dekada XVII wieku była zatem pod pewnymi względami czasem wytchnienia po wyczerpującym końcu poprzedniego stulecia. Jak się przekonamy, zarzewia konfliktów religijnych w państwach niemieckich pozostały wprawdzie nie wygaszone, ale w wielu regionach Europy zapanowała stabilizacja polityczna i religijna. W obu skandynawskich monarchiach zaprowadzono prężną władzę i ugruntował się powszechny luteranizm. Na Wyspach Brytyjskich w wyniku śmierci Elżbiety I w 1603 roku doszło do unii Szkocji i Anglii pod berłem doświadczonego, acz ekscentrycznego króla Jakuba. We Francji panowanie Henryka IV, później nazwane "złotym wiekiem", o mało nie wtrąciło Europy w wir nowej wojny, lecz udany zamach na króla w 1610 roku przyniósł roztropne rządy regencyjne. Sytuacja w Europie Środkowo-Wschodniej była nieco inna: w Czechach rosło napięcie, a nad Bałtykiem doszło do otwartej walki między gałęziami rodu Wazów zasiadających na tronach Szwecji i Polski. Nie groziło to jednak przeniesieniem konfliktu na zachód Europy, tym bardziej że uwagę Polski i Szwecji zaprzątały wydarzenia na rubieżach państwa moskiewskiego. Wojna w sercu Europy nie wydawała się zatem realna. Gdy w 1618 roku wybuchło powstanie w Czechach, sądzono, że wygaśnie ono rychło, podobnie jak łudzono się, że dwunastoletni rozejm między Hiszpanią a Zjednoczonymi Prowincjami zostanie przedłużony w nieskończoność. Jedne i drugie nadzieje okazały się płonne: wojna trzydziestoletnia wybuchła z całą mocą i przeobraziła oblicze Europy.

Książka "Europa XVII wieku 1598-1700" - Thomas Munck - oprawa twarda - Wydawnictwo PIW.